Үхэл ба хайр. Энэ бол утга зохиолын тулгуур сэдэв буюу мөнхийн сэдэв. Ямар ч урлаг уран зохиол,  хайр ба үхэлгүйгээр сонгодог болж чадахгүй мэт. Тиймдээ ч хүмүүс жинхэнэ хайрын түүхийг уран зохиолоос урлагаас хүмүүс эрэлхийлж, түүнээс үлгэр дууриалал авч , бүүр хайр дурлалаа түүгээр төсөөлөх нь ч бий.

Энэ удаагийн номын тэмдэглэлээрээ Киргизстаны нэрт зохиолч Чингиз Айтматовын "Жамиль" туужийн тухай сэтгэгдэлээ хуваалцъя.

 Энэхүү туужийг Францын нэрт яруу найрагч Луй Арагон Франц хэл рүү орчуулахдаа  Жамиль бол “Дэлхийн хамгийн сайхан хайрын түүх” хэмээн тодорхойлсон байдаг. Тэгвэл сайхан хайр ямар байдаг юм бол?

Зохиол дан ганц эр эмийн хайр бус эх орон, байгаль дэлхийгээ хайрлах хайр, хүний дотоод ертөнц, гоо сайхныг олж харж хайрлах бүхий л хайрыг хамтад нь цогцлоосноороо дэлхийн хамгийн сайхан хайрын түүх болсон байх. 

 Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед эрчүүд нь цэрэгт татагдаж өндөр настан эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд гэр орон, нутаг нугаа сахин үлдсэн Киркизстаны нэгэн тосгоны амьдрал болоод тухайн цаг үеийн нийгмийн байдлын хар бараан дүрслэлд Жамиль, Данияр нарын хайрын түүх өнгө нэмнэ.

Магадгүй хүн төрөлхтний хамгийн сонсох дуртай үсгийн нэг нь “хайртай” гэдэг үг байх. Гэхдээ энэ үг хамгийн үнэ цэнэтэй тэгээд хамгийн чухал нь үнэн байх ёстой болохоор үүнийг зөвхөн чихээрээ сонсоход хангалтгүй. Өөрөөр хэлбэл үйлдэл чухал буюу бүхий л зүйлсийн сайн сайхан гоо үзэсгэлэн олж харж, түүндээ сэтгэлээ шингээн чин сэтгээлээсээ хандах нь хайр гэж хэлэх гэсэн юм. Жамиль бол үнэхээр аугаа хайрын түүх.  Учир нь зохиолд хайр сэтгэлээ үгээр бус үйлдлээр ихэвчлэн илэрхийлдэг.

Тогтсон ёс заншил ба өөрийнхөөрөө амьдрах хүсэл

Дэлхийн аль ч улс оронд эмэгтэй хүн хүүхдээ хараад, нөхрөө халамжлаад тогтсон ёс журмыг даган насан туршдаа амьдрах ёстой гэх үзэл суртал байдаг. Үүний дагуу Жамиль ч бас дайнд явсан нөхрөө хүлээнгээ тосгоныхоо ёс журмыг дагаж журамт бүсгүйн амьдралаар амьдарч байсан. Гэвч түүний нөхрөө хүлээх сэтгэл, журамт бүсгүй амьдралаар амьдрах нь зүгээр өөрийгөө хүчлэн байж хийж буй харамсалтай үйлдэл байсан. Эр нөхөр болох Садыктаа хулгайлагдан ирж гэргий нь болж, дайны талбараас гэрийнхэндээ ирүүлсэн захидлыг нь унших бүртээ догдлон хүлээх ч Садык захидлынхаа төгсгөлд өөрийнх нь талаар ердөө ёс болгож асуудаг нь бүсгүйг  дэндүү их гомдооно.   Гэвч энэ хатуу тогтсон ёс заншил, нийгмийн хэв журмыг Даниярын хайрын дуу зөөллөж чадсан юм.

Жамиль шөнө дөлөөр бухал дээр хэвтсэн Даниярт дөхөж очоод ийн хэлдэг. 

“-Чамайгаа би түүгээр солино гэж бодоо юу? Үгүй дээ, яагаад ч үгүй! Тэр надад хайргүй байсан. Захидалдаа хүртэл хамгийн төгсгөлд нь намайг цухас дурддаг шүү дээ. Түүний оройтсон хайр надад хэрэггүй. Юу ч гэж ярьцгаавал ярьцгааг! Хайрт минь, чи минь цор ганц, чамайгаа би хэнд ч өгөхгүй!” 

Ийнхүү  Жамиль хайр сэтгэлгүй эрд хулгайлагдан гэргий нь болж, гуниглан амьдрах хувь тавиланг сөрж орох орон ойчих аягагүй ч  эх орноо тал нутгаа, хамгийн чухал өөрийг нь хайрлдаг залууг даган одно. Тэдэнд найдах зүйл байхгүй ч тэд хоёулаа хайрынхаа төлөө бас өөрсдийнхөө амьдралын төлөө тэмцсэн бахархалт хос.

Өлсөж үхвэл үхэг хайртай хүнтэйгээ л хамт байвал болно  шулуун шударга, өөриймсөг сэтгэл Жамиль бүсгүй, Жамилийн төлөө л бол өөрийгөө ч золиослоход бэлэн Даниярын эр зориг нийлээд сайхан түүхийг бүтээжээ.

 Энэхүү хайрын түүхээс өөрийнхөө зорьсон хүссэн зүйлээ хийж  явах л ёстой замаараа алхаж, тэмцэж байх ёстойг, дандаа бусдын хэлсэнээр, зааснаар амьдрах ёсгүйг, та мэдрэх болно.  энэхүү зохиол дан ганц эр эмийн хайр бус эх орон, байгаль дэлхийгээ хайрлах хайр, хүний дотоод ертөнц, гоо сайхныг олж харж хайрлах бүхий л хайрыг хамтад нь цогцлоосноороо дэлхийн хамгийн сайхан хайрын түүх болсон буй