1940 онд анх хэвлэгдэж, тухайн жилийнхээ бэстсэллэр болж байсан Мортимэр Адлэрын (Mortimer Adler) “Номыг хэрхэн унших вэ? (How to Read a Book) бүтээл нь өнөөдөр ч дэлхий даяар уншигдаж байгаа классик ном юм.

Дэлхий дээр бичиг үсэг тайлагдаж, суурь боловсрол эзэмшиж, 4, 5,6 жил их сургууль, коллежид суралцаж өндөр боловсрол эзэмшиж байгаа хүний тоо сүүлийн 40 жил огцом өссөн. Дэлхийн улс орнууд иргэдээ бичиг үсэгт тайлагдах, унших чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд төрийн бодлогын хэмжээнд өндөр ач холбогдол өгөн ажиллах болсон. Радио, зурагт, интернет гээд шинэ мэдээлэл авах суваг урьд хожид байгаагүйгээр олон бас хялбар болсон зэргээр номын зохиогч анх бүтээлээ туурвиснаас хойш дэлхий асар их өөрчлөгдсөн хэдий ч олон нийтийн ном “унших” чадварт чанарын өөрчлөлт бага байгаа талаар зохиогч номондоо онцолжээ.

Үүний нэг том шалтгаан нь номыг ойлгож, ухаж уншиж суралцах боловсрол нь урт хугацааны процесс байдаг боловч бидний энэхүү боловсрол үг үсэг холбож сурсан даруйдаа зогсдогтой холбоотой хэмээн Мортимэр бичсэн.

Хагас зуун дамжин дэлхийн уншигчдын дунд эрэлттэй байсаар байгаа тус номын 1972 оны хэвлэлийн гол санааг доор эмхэтгэлээ.

Унших гэж юуг хэлнэ вэ?

Зохиогч номондоо 3 төрлийн “унших” үйлийг тодорхойлсон. (Унших нь оюуны үйл)

1. Чөлөөт уншлага (Reading for entertainment)
2. Мэдээлэл эсвэл факт олж авах уншлага (Reading for information)
3. Мэдлэг олж авах буюу оюуны түвшиний уншлага ( Reading for enlightenment or increased understanding)

Эхний 2 төрлийн уншлагыг ихэнх бичиг үсэг тайлагдсан хүн хийж чадах учир тус ном нь 3 дахь төрлийн унших буюу шинэ мэдлэг олж авах, ойлголтоо улам лавшруулж “оюуны өндөр түвшинд унших” чадварт суралцах хүсэлтэй хүмүүст зориулагджээ.

Ямар зорилготой уншиж байна вэ?

Аливаа номыг уншихаасаа өмнө ямар зорилгоор уншиж буйгаа тодорхойлох шаардлагатай. Үүний дараа зорилгодоо тохирох номыг сонгох. Мэдээний сонин сэтгүүл, зарим төрлийн фикшин зохиол нь 1, 2-р төрлийн уншлагад багтах бол шинжлэх ухаан, философи зэрэг аль нэг мэдлэг эсвэл мэргэжлийн салбарын онолын номыг оюуны түвшинд тохирсон унших чадварыг ашиглах хэрэгтэй гэж Мортимэр зөвлөсөн. Ихэнх хүмүүс энэ чухал тодорхойлолтыг хийгээгүйгээс болж уншиж буй төрлийн номондоо тохирохгүй унших чадвар ашигласнаас үүдэн цагаа дэмий үрэх нь түгээмэл ба цаашлаад мэргэжлийн нэг бүтэн салбарын тухай буруу ойлголттой болох эрсдэлтэй байдаг аж. Хэрэв шинэ мэдлэг олж авах, онолын түвшний номыг ойлгож, бүр критик хийх хэмжээнд хүрэхийг эрмэлзэж байгаа бол доорхи 4 түвшний уншлагыг бүрэн эзэмшсэн байх хэрэгтэй.

Дөрвөн түвшиний “уншлага”

1. Анхан шатны уншлага (Elementary Reading) нь суурь боловсролын эхний 3–6 жилд явагддаг ба энэ үед ихэнх хүүхдүүд үг үсэг холбож, бүтэн өгүүлбэр, параграф уншиж сурах, хэлний дүрэм, өгүүлбэрийн бүтэц зэрэгтэй танилцахыг хэлдэг.

(Та мужааны мэргэжилд суралцахыг зорьж байна гэж төсөөлөе. Шууд багажаа бариад ажилдаа орохоос өмнө мужаан гэж хэнийг хэлэх, мужаан болсоноор юу хийх боломжтой, ямар багажуудтай ажиллаж сурах, ямар нэг эрсдэл дагуулах эсэх зэрэг анхан шатны ойлголт авна. Анхан шатны уншлага нь яг үүнтэй адилаар ердөө л “унших” чадварын эхний алхам. Багаж барьж сурсанаар мужаан болчихгүйтэй адил үсэглэж сурлаа гээд “унших” чадварыг бүрэн эзэмшчихлээ гэсэн үг биш.)

2. Ажиглах эсвэл сониучлах түвшний уншлага нь (Inspectional Reading) шууд эхний бүлгээс эхлээд уншихаас өмнө номны нэр, гарчиг, зохиогч номоороо хэлэх гэсэн эсвэл шийдэх гэсэн асуудал юу болох, ямар аргументуудыг ашиглахаар зэхэж байгааг сониучлахыг хэлсэн.

(Мужааны жишээгээр хэлбэл, анхан шатны ойлголтоо авсны дараа эхний ээлжинд бусад мужаан ширээг хэрхэн хийдгийг эсвэл хийж байгааг ажиглах. Ширээ хийхэд ямар арга техник байдаг, ямар багаж ашиглаж хийх зэргийг ажиглана. Энэ түвшинд унших зорилгынхоо дагуу номын төрлөө тодорхойлох учир ахисан түвшинд уншиж сурахад чухал алхам юм. Мэдээж үсэглэж сураагүй бол энэ түвшинд ирэх боломжгүй.)

3. Аналитикал уншлага (Analytical Reading) нь дараагийн түвшин ба зохиогчийн номоороо дамжуулан шийдэх гэсэн асуудлыг улам гүнзгий ойлгох. Энэ түвшинд үг, өгүүлбэр, параграфыг хэрхэн анализ хийж, хэрхэн ойлгох тухай дэлгэрэнгүй тайлбарласан.

Уншигч энэ түвшинд хүрээд (номын гол санааг бүрэн гүйцэт ойлголоо) дөнгөж сая номын зохиогчтой санал нийлж байна эсвэл үгүй, ном нь сайн эсвэл муу бичигдсэн зэрэг үнэлгээг өгөх боломжтой аж.

(Энэ түвшинд бидний төсөөллийн мужаан маань өөрийн биеэр гардан ширээ хийх ба практик дээр ширээ хийх бүх алхамууд, мэргэжлийн дүрмүүдтэй танилцана. Хөл, тавцан зэрэг ширээний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн тус бүрийн оролцоо, тэд хэрхэн нийлж нэг ширээ гэх тавилгыг бүтээж байгааг мэдэж авна.)

4. Синтопикал уншлага (Syntopical Reading) буюу өмнөх бүх түвшний унших чадварыг эзэмшсэн уншигч нэг сэдвийн талаар олон номыг зэрэг унших, олон номноос шинэлэг санаанууд гаргаж авах зэрэг оюуны үйл хийх боломжтой. Их сургуулийн судалгааны ажил хийж буй оюутнууд, онол эсвэл практикын ном бичиж байгаа хүмүүс энэ түвшний уншлагыг хийж сурсан байх шаардлагатай.

Дүгнэж хэлэхэд, синтопикал түвшинд уншиж чаддаг хүн өмнөх 3 түвшний уншлагаа бүрэн эзэмшсэн байх ба тэдгээрийг автоматаар хийдэг. Харин аналитикал түвшинд уншдаг хүн өмнөх 2 түвшний унших чадварыг өөрийн болгож чадсан байдаг. Тиймээс та мэдлэгийн, оюуны түвшний номыг ижил түвшинд нь уншиж чаддаг болохын тулд дээрх 4 түвшний уншлагыг шат дарааллаар нь, нэгийг нь ч огоорч алгасалгүй хийж сурах шаардлагатай.

(Урьд хожид байгаагүй шинэлэг дизайн, шийдэлтэй ширээ хийхийг зорьсон хүн бүр өмнөх 3 түвшиний чадваруудыг эзэмшсэн байх ёстой. Ганц мужааны гэлтгүй бүх төрлийн чадварыг эзэмшихэд дээр дурдсан шаардлагуудыг хангах ёстойг Мортимэр номондоо тэмдэглэсэн.)

Унших нь нэг төрлийн коммуникаци

Тэгэхээр унших гэдгээр бид хэд хэдэн төрлийн унших тухай ярьдаг байх нь. Аль төрлийн унших вэ гэдгийг ялгаж салгаж ойлгох шаардлагатай аж. Унших нь эхэндээ номын зохиогчоос уншигч руу, дараа нь уншигчаас зохиогч руу чиглэсэн 2 урсгалтай коммуникаци.

Мэдлэг олж авах, гүнзгий ойлголт авахын тулд уншихыг зарчимтай унших гэж нэрлэж болно. Ихэнх мэдлэгийн болон оюуны түвшний номнууд нь уншигчийг өөртэйгөө ижил түвшинд авчрахыг эцсийн зорилгоо болгодог учир уншигч тэр түвшинд хүрэхийн тулд эхлээд өөрөө сайн сонсогч, сайн сурагч байх зарчмыг баримтлах хэрэгтэй гэж Мортимэр зөвлөсөн.

Монголчууд бид ном дор мөргөмүү гэдгээр магад зарчимтай унших тухай ярьсан хэрэг биз. Гагцхүү ном дор мөргөөд зогсохгүй номоо гүйцэт ойлгосон бол мөргөх бус улам оюуны түвшний критик хийж, муу бол сайжруулж, сайн бол улам шижир (хамгийн цэвэр, эрхэм сайн зүйлийг шижир гэдэг) болгох ёстой мэт.