- “Зохиолын дүр, зохиолын баатар хоёрын ялгаа юу вэ?”, - “Асуулга, асуумж хоёрын ялгаа юу вэ?” гэж сурагч асууж байна. Уран зохиолын багш нь ч асууж байна. Би энэ асуултад хариулж чадахгүй. Би хэдий мэргэжлийн сургуулийг нь төгссөн ч, 20-30 жил уран зохиол гэдэг том тогооноос халбагдаж яваа ч энэ асуултын хариултыг мэдэхгүй. Онол номыг нь харж байгаад нэг юм хэлж болох... Гэвч би хүсэхгүй байна.

Яагаад гэвэл би ийм хэрэггүй дэмий асуултуудаар хүүхэд багачуудын тархи толгойг эргүүтүүлдэг энэ уран зохиолын сурах бичгийг огтоос хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаад л учир нь байгаа юм.

Та бидний хүүхдүүд уран зохиолынхоо хичээл дээр ямар нэгэн сэдэв уншаад, жишээлбэл “Үнсгэлжин” үлгэрийг уншаад “Гол баатар нь аль юм бол, дүр нь аль юм бол?” гэж гайхаж суухын оронд “Энэ ханхүүгийн сэтгэлийг ядуу Үнсгэлжин охин чухам юугаараа татсан юм бол? Зөвхөн үзэсгэлэнтэй болоод тэр үү? Эсвэл энэ охин сайхан сэтгэлтэй, үнэнч болохоор нь тэр үү? Аль аль нь уу?”, “Хойт эх нь яагаад Үнсгэлжин охиныг үдэшлэгт явуулахгүй байгаа юм бэ? Яагаад төрсөн хоёр охиноо Үнсгэлжин охиноос илүү гэж бодож байна вэ? Энэ шударга уу? Хэрвээ миний ээж байсан бол яах бол?” хэмээн бодож, хэлэлцэж, өөр хоорондоо маргалдаж байх учиртай.

Та бидний хүүхдүүд уран зохиолынхоо хичээл дээр, жишээлбэл  “Рамаяана буюу Раамийн үлгэрийн цоморлиг” номыг уншаад “Энэ бүлгийн асуумж нь аль юм бол, асуулга нь аль юм бол?” гэж гайхаж суухын оронд “Өөрийг нь хорлож, хаан ширээг нь булааж, харанхуй ширэнгэнд цөлж, хатан эхийг нь хөнөөсөн ах дүүсээ Рама баатар яагаад өширхөж хонзогнохгүй, алж хядахгүй байгаа юм бол? Харин ч бүр эсрэгээр хайрлаж талархаж байгаагийнх нь учир юунд байна вэ?” гэдгийг тал талаас нь хэлэлцэж, хүүхэд бүр өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлан ярилцаж байх учиртай. 

Чухам уран зохиолын хичээлийг би ийм байгаасай, үр хүүхдүүд маань уран зохиолынхоо хичээл дээр ийм л зүйлсийг ярилцаж байгаасай, уран зохиолоос хүүхдүүд маань нялх балчир сэтгэл зүрхэндээ урган соёолж эхэлж буй сайн сайхан хүсэл, бодол мөрөөдлөө тэтгэх тэр эрч, энергийг олж авдаг байгаасай гэж хүсэж, харж байна. Түүнээс биш тэр “Асуулга, асуумж, сэдэв, зангилаа, өрнөл” гэсэн хүүхэд бүрд огтоос хэрэггүй зүйлст толгойгоо зовоож, хайран цагаа хий дэмий бүү үрж байгаасай гэж хүсэж байна. Хэрвээ хэн нэгэн хүүхэд уран зохиолын судлаач болох гэж буй бол дээд сургуульдаа ороод л тэрхүү “Асуулга, асуумжаа, зангилаа, өрнөл, туйл, тэр изм”-аа үзэж судлах хэрэгтэй. Түүнээс биш өнөөдөр хүүхэд бүр ийм судалгааны зүйл үзэж суух шаардлагагүй.

Уран зохиолын хичээлийн зорилго бол хүүхдүүд зохиолын “эхлэл, төгсгөл, өрнөл, туйл гэж юу болох, символизм, кубизм гэж ямар урсгал байдаг болох” гэх мэт зүйлсийг ялгаж салгаж сургахад биш, харин хүүхэд бүрийг хүн хүнээ ойлгох, хайрлах, энэрэх, улмаар энэ гараг дэлхийн амьдралын мөн чанар утга учрыг ухааран ойлгодог, эрхэмлэдэг үнэт зүйлтэй, эрхэм дээд ёс суртахуунтай, зөв хүн болгоход оршино. Цаашлаад уран зохиолын ертөнцөөс хүүхдүүд маань хүмүүний амьдралын сайн муу үйл, зан чанарыг ялган харж чаддаг, сэтгэн эргэцүүлж, түүнээ хэлж ярьж, итгэл үнэмшилтэй уран яруугаар илэрхийлж чаддаг, бусдынхаа санаа бодлыг сонсож, бас түүн лүгээ өөрийгөө бусдад ил тод илэрхийлж, асуудлыг олон талаас нь харж, дүгнэж чаддаг болоход суралцах ёстой. Хаана ч очсон, ямар ч мэргэжил эзэмшсэн бай, оюуны өндөр соёлтой, өргөн дэлгэр мэдлэгтэй, урлаг, гоозүйн нарийн мэдрэмжтэй, ядахдаа л ажилд орох өргөдөл CV-гээ ойлгомжтой, цэгцтэй биччихдэг чадварыг эзэмшсэн байх хэрэгтэй юм. Энэ чадваруудыг бидний үр хүүхдүүдэд хамгийн ихээр суулгадаг зүйл бол Уран зохиол.

Чухам өөр ямар ч төрлийн хичээл уран зохиолтой адил хүүхдэд тийм сайхан олон талын чадварыг суулгадаггүй, суулгах ч боломжгүй. Мундаг сайхан тоочин байлаа ч, мундаг сайхан физикч, химич, эдийн засагч, хуульч, улс төрч байлаа ч та бидний үр хүүхдүүд уран зохиолыг уншихгүйгээр хүний энэ ертөнцөд хэрэгтэй, хамгийн чухал зүйл болох “Хүн байхын эрдэмд” сайтар суралцаж чадахгүй юм.

“Уянгын шүлгийг хүүхдүүдэд хэрхэн яаж тайлбарлах вэ?” гэж асууж байгаа багш байна. Би мөн л энэ асуултад хариулж чадахгүй. Жишээлбэл, Галсансүхийн “Үнээдэй Нютаг”, Д.Нямсүрэнгийн уянгийн шүлгүүдийг би тайлбарлаж чадахгүй. Угаасаа би чадахгүйдээ биш, боломжгүй дээ юм. Яагаад гэвэл уянгын шүлгийг тайлбарлах гэж биш сэрж мэдрэх гэж уншдаг, сонсдог юм. Харин Т.Галсан абугайн Жирмийн сүлжээ дөрвөн мөртүүд болон Монголын эртний Хос ёсны сургаалийг бол сайхан тайлбарлан хэлээд өгч болно.

- “Пост модернист зохиолыг хүүхдүүдэд хэрхэн заах вэ?” гэж асууж байна. Хүүхдүүдэд зүгээр л уншуул... Хүүхэд бүр өөр өөрийн гэсэн өвөрмөц сэрэхүй, мэдрэмжтэй. Тэд өөр өөрийнхөөрөө мэдрэг, хүлээж аваг. Тэгснийх нь дараа ярилцах хэрэгтэй. Заавал хүүхдүүдийн сэрэл мэдрэмжийг нэг хайрцагт, нэг зааг хязгаарт хаших гэхийн хэрэггүй. Хожим уран зохиолын судлаач болох гэж буй нь дээд сургуульдаа ороод онолыг нь нарийвчлан үзнэ биз. Харин дунд сургуульд эх зохиолуудтай боломжийнх нь хэрээр уншуулаад танилцуулаад авах нь л чухал.

“Уран зохиолын хичээлийг заах хамгийн сайн арга юу вэ?” гэж нэгэн багш асууж байна. Би заах арга мэддэг хүн биш. Гэхдээ би уран зохиолын хичээлийг заах аргын талаар нэг л зүйлийг баттай хэлж чадна.

Уран зохиолын хичээлийг хамгийн сайн заах арга бол хүүхдүүдэд сайн зохиолыг хамгийн ихээр уншуулах л явдал юм. Тэгээд тэр номынхоо талаар ярилцах... Гэхдээ дээр дурдсан шиг “Энэ зохиолын эхлэл нь энэ байна, зангилаа нь энэ байна” гэж хий хоосон юмны тухай ярилцах биш, харин уг зохиолд гарч буй нарийн эмзэг сэтгэл хөдлөлийг, баяр баясгалан, зовлон шаналлыг хүүхдүүд сэтгэл зүрхэндээ хамгийн ойроор хүлээн авсан тэр сэрэл мэдрэмжээ илэрхийлэн ярилцах нь чухал... Жишээлбэл, зохиолч Д.Энхболдын “Шар хөвийн зэрэглээ” өгүүллэгт гардаг бүсгүйн сэтгэлийн эмзэглэлийг хүүхдүүд мэдэрч чадвал чухам тэр өдрийн хичээлийн жинхэнэ бодит үр дүн нь мөн. Түүнээс биш “Шар хөвийн зэрэглээ” өгүүллэгийг “эхлэл, төгсгөл, баатар, туслах баатар”-ыг мэдэж авах нь угтаа ЕБС-ийн түвшний уран зохиолын хичээлтэй ямар ч холбоогүй, судлаачдад л хамаатай. Тэгээд ч зарим зохиолын эхлэл нь бүүр төгсгөлдөө ч цохиж явах нь бий. Тэр бүхэн тухайн зохиолчийн туурвин бүтээх арга барилын онцлогоос л хамаардаг.

УРАН ЗОХИОЛЫН ХИЧЭЭЛИЙГ ЗААХ ХАМГИЙН САЙН АРГА БОЛ ХАМГИЙН САЙН УНШУУЛАХ Л ЯВДАЛ гэдгийг давтан хэлье.

Гэтэл харамсалтай нь өнөөдрийн уран зохиолын хичээл маань мөн чанараас нь хол ангид сонирхолгүй, онолын шинжтэй зүйлсээр нэлээд арвин байж, тэгээд хүүхэд багачуудыг маань уран зохиолоос залхаадаг, дургүй болгодог, түлхдэг юм биш байгаа. Үнэхээр тийм бол маш харамсалтай.

Ер нь ингэхэд монголчууд бид бусад ард түмнүүдтэй харьцуулахад номыг хэр зэрэг уншдаг ард түмэн бэ?.

NOP гэдэг олон улсын судалгааны байгууллагаас гаргасан судалгаагаар дэлхийн хамгийн их уншдаг 30 ард түмнийг тодруулжээ. Долоо хоногт 10.6 цагийг ном уншихад зарцуулдгаараа Энэтхэгүүд тэргүүлж, Хятадууд, гэхдээ Шанхайн бүс нутгийн хятадууд удаалсан байна. Өнөөдөр дэлхийн соёлын төв Нью-Иоркоос Шанхай руу шилжиж байна гэдэг. Үнэн байна.

Бидний сайн уншдаг гэж боддог Оросууд 7-д, Америкууд 22-т байна. Бид энэ 30-д алга. Тэгээд энэ жагсаалтад багтсан зарим орнуудтай өөрсдийгөө харьцуулж үзвэл харамсмаар үр дүн гарч байна. 100 америк хүн нэг жилд 537 ном уншдаг бол 100 монгол хүн нэг жилд 27 ширхэг ном уншдаг байна. Бид Америкуудаас даруй 20 дахин бага уншиж байна. Гэтэл америкууд чинь энэ жагсаалтын 22-т жагссан гэхээр бидний байр хаахна буй нь ойлгомжтой.

Нэг удаа Төв талбайд болсон номын үзэсгэлэн худалдаанд оролцож байтал Louis vuitton фирмийн цүнх тохионоосоо зүүсэн, Том tailor фирмийн цув нөмөрсөн, бугуйнд нь Ролексийн цаг гялалзсан гоо бүсгүй 10-аад насны хүүгээ хөтөлж ирээд, Х.Х.Андерсений номыг зааж, “Энэ ямар ном бэ? Сайн ном уу, муу ном уу?” гэж асуусан. Иймэрхүү асуултад би юу гэж хариулахаа мэдэхгүй гацчихдаг юм. Ингэхэд Андерсен гэдэг хүний үлгэрээс уншаагүй, ядаж нэрийг нь ч сонсоогүй тэр бүсгүй энэ гариг дэлхийн хаана нь амьдарч ирсэн юм бол. Мэдээж Монголд л байж таарах нь. Бид чинь номыг ийм л муу уншиж байна.

Тэгээд тэр цул брэнд болсон бүсгүйд би өөрийнх нь ойлгох хэлээр хариу өгсөн. “Андерсен гэдэг бол номынхоо ертөнцөд брэнд нь юм аа” гэж. Ямар “Андерсен бол гайгүй, дажгүй нь шүү дээ” гэж хэлэлтэй нь биш. Үнэндээ Андерсен бол хүн төрөлхтний оюун санааны брэнд. Гэхдээ би өөрөө уншаагүйгээ ойлгоод хүүхдээ уншдаг болгохсон гэж эрмэлзэж яваа тэр бүсгүйг биш, харин шилжилтийн гэгдэх энэ цаг үед үндэстнийхээ оюун сэтгэлгээг зүгээр л зөнд нь хаяж орхисон төрийн бодлогыг буруутгаж байна.

Өнгөрдөг хавар хөдөөгийн нэг суманд очлоо. 200 гаруй хүүхэдтэй гэнэ. Номынх нь санд орлоо. Хүүхэд уншчихаар 100 хүрэхтэй үгүйтэй ном байна. Гэхдээ тэр нь шилэн хоргонд, хүн гар хүрсэн шинжгүй. Бусад нь хуучин соц үеийн өнөөх баахан тайлан, материалист деалактикийн сурах бичгүүд, намын дайчин туслах энэ тэр гэсэн хуучны номын үлдэгдлүүд байна.

“Өдөртөө хэдэн хүүхэд ном авч уншиж байна вэ, каталог нь байна уу” гэж номын санч-уран зохиолын багшаас асуухад “Бараг хагас жилийн өмнө л нэг хүүхэд нэг ном авсан“ гэж хариулж байх юм.

 “За миний дүү, танай сургууль 200 хүүхэдтэй юм байна. Чи уран зохиолын багш гэдэг энэ сайхан мэргэжлийг эзэмшсэн юм бол энэ 200 хүүхдийн ядаж 20-ийг нь уран зохиолын ном уншдаг, уран зохиолд хорхойсдог болгочих. Тэднийг уран зохиолын ер бусын гайхамшигтай баялаг ертөнцөд гараас нь хөтлөөд оруулаад ир. Тэгвэл чиний энэ мэргэжлийг сонгон цаг, зардал үрэн байж эзэмшсэний утга учир болно. Өмнө чинь бүлтийгээд сууж байгаа жаалхан хүү, гэнэхэн охидын зүрх сэтгэлд урган дэлбээлж буй цэцэгсийг уран зохиол гэдэг ер бусын баялаг бордоогоор усалж торд. Өөр бордоонд тэр цэцэгс чинь тэр бүр ургаж дэлбээлдэггүй, сайхан үнэрээ гаргадаггүй юм шүү дээ” гэлээ. Энэ бол зөвхөн ганц багшид бус, ЕБС-ийн нийт уран зохиолын багш нарт хандаж хэлэх үг юм. Уран зохиолын багш нар чухам үүний л төлөө ажилла, хөдөлмөрлө, сэтгэ, шанал ... Тэр янз бүрийн хэрэгтэй хэрэггүй онол зааж хүүхдүүдийг уран зохиолоос бүү залхаа, хөндийрүүл...

Нэг ч болсон хүүхдийг уран зохиолд дуртай болгон, оюун билгийг нь нээж, уран зохиолын аугаа гайхамшигт ертөнцийн үүд хаалгыг онгойлгох түлхүүрийг атгуулж чадах ахул энэ насандаа босгосон хэзээ ч үл нурах, үл замхрах жинхэнэ буяны цагаан суварга чинь чухам тэр болно. Эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүргээ, ирээдүйнхээ өмнө үүрсэн ачаагаа нэр төртэй биелүүлсэн хамгийн том үзүүлэлт чинь тэр болно...

Улс орны хөгжил дэвшил хэзээ ч, хаана ч соён гэгээрэл, танин мэдэхүйгээс ангид өрнөж байгаагүй юм. Хэрвээ соён гэгээрэл, танин мэдэхүйгээс ангид хөгжил дэвшил байна гэвэл тэр хөгжил дэвшил биш харин өөрөө өөрийгөө дотроосоо мэрж сүйтгэх гаж мутант хөгжил байх болно.

Өнөөдөр манай эцэг эхчүүд үр хүүхдээ номонд ойртуулая гэж бодож мэрийдэг болчихож. Гэвч тэр бүр бүгдэд нь зав зай, боломж хомс байна. Бас тэр бүрд нь үр хүүхдүүдээ номын дэлгүүрүүдээр дагуулан явж, хүссэн номыг нь авч өгөх санхүүгийн боломж ч олонхи эцэг эхчүүдэд алга байна.

Тэгэхээр монголын хойч ирээдүй болсон үр хүүхдүүдийг номын ертөнцтэй уулзуулах тэргүүн фронтын ганц байлдагчид бол Ерөнхий боловсролын сургуулийн уран зохиолын багш нар. Та бүхний нуруун дээр тун их чухал үүрэг, ачаа байгаа шүү...