Монголчууд соц үед өнөөгийнхөөс их уншдаг байсан гэдгийг тэр үеийнхэн бараглаж мэднэ. Зарим залуус "Тэр цагт унших зүйл тийм их байсан гэж үү?" хэмээн эргэлзэнгүй асуудаг. Зөвхөн гадаадын уран зохиолоос 1981-1984 онуудад буюу 4 жилийн хугацаанд эх монгол хэлнээ хэр их орчуулж, ном болон сонин сэтгүүлийн хуудаснаа хэвлүүлж байсан талаар хэдхэн баримт хэлье.

НЭГЭН БАРИМТ 4 жилд орчуулсан нь

1981-1984 онуудад орчуулагдсан гадаадын уран зохиолын тойм: 

- ХЭЧНЭЭН УЛС ОРНУУД ХАМРАГДСАН БЭ?

-90 орон. Утга зохиол өндөр хөгжсөн Англи, АНУ, Франц, Япон, ЗХУ, Герман, Италиас эхлээд Ангол, Алжир, Балба, Бангладеш, Мавритани, Малави, Намиби, Сенегал, Этоип хүртэл нийт 90 орныг хамарсан байна.

- ХИЧНЭЭН ЗОХИОЛЧИЙН бүтээлээс орчуулсан бэ?

-840. 840 гаруй зохиолч, уран бүтээлчдийн бүтээлээс орчуулжээ. О.Хенри, Марк Твен, Шервуд Андерсен, Барьтолд Брехт, Х.Андерсен, П.Белаев, В.Бюков, Е.Винокуров, Р.Гамзатов, Ф.Достоевский, Е.Евтушенко, С.Есенин, И.Ефремов, Н.Заболоцкий, А.Иванов, М.Ю.Лерментов, А.Марков, А.Навой,Ю.Нагибин, Н.Рубцов, Р.Рождественский, Л.Толстой, И.Тургенев, А.Фет, А.Блок, Ж.Боккачо, А.Данте, Ж.Родари, Н.Гильен, Альфонс Доде, Ги де Мопассан, В.Хюго, Бальзак, Ж.Санд, А.Дюма, Ф.Мориак, Э.Золья, Б.Чанд, Р.Таагүр, А.Линдгрен, И.Андрич, К.Оэ гэх зэрэг... 840 гаруй зохиолчийн уран бүтээлээс.

- ХЭЧНЭЭН ГАРЧИГ ЗОХИОЛ орчуулсан бэ?

- 1734. Нийтдээ 1734 гарчиг зохиол бүтээл орчуулжээ... Үүнд, М.Твений "Артур вангийн өргөөнөө", А.Ивановын "Мөнхий дуудлага" I, II боть, А.Додегийн "Тартарен Альфийн нуруунд", Мопассаны "Монт Ореал", А.Дюмагийн "Хорин жилийн хойно", Ж.Сандийн "Консуэло"I, II боть,И.Стаднюкийн "Дайн" I, II, III боть зэрэг 50 гаруй роман тэргүүтэй 100 орчим тууж, бусад нь өгүүллэг, найраглал, шүлэг, үлгэр, домог оржээ. Зарим нь анатлоги ч байна. Нийт 1734 гарчиг зохиол.

- ЯМАР ТӨРӨЛ ЖАНРЫН ЗОХИОЛУУД байна вэ?
- Роман, тууж, өгүүллэг, жүжиг, найраглал, яруу найраг, үлгэр домог, утга зохиол судлал гээд утга зохиолын бүхий л төрөл жанрыг хамруулсан.  Зөвхөн Утга зохиол судлалын 183 гарчиг бүтээл орчуулсан болон гадаадын уран зохиолын тухай ямар нэгэн бичлэг гарчээ. Тухайлбал, Ч.Айтматовын "Уран зохиол бие хүнийг судлах ёстой", Ю.Бондаревийн "Авьяасыг нээхүй", В.Астафьевийн "Гүнийг ширтэхэд", Е.Шатькогийн "Хөдөөгийн залуу зохиолчдод өгөх зөвлөгөө", В.Дмитриевийн "Тэмцэл ба үнэний урлаг" гэх мэт... 183 гарчиг...
.
Энд дурдсан зохиол бүтээлийн орчуулгууд бол зөвхөн 4-хөн жилийнх гэдгийг анхаарна биз. Монголчуудын дэлхийн, ялангуяа өрнийн уран зохиолоос орчуулах оролдлого Цэвээн Жамсранов, Их Нацагдоржийн үеэс эхлэлтэй. Түүнээс өмнө цаг үед Төвд, Энэтхэг, Хятад зэрэг дорнын утга зохиолоос, гэхдээ ихэвчлэндээ Буддын шашны агуулгатай бүтээл туурвилыг орчуулж байв. Хамгийн томоохон жишээ нь хэдэн зуун ботиор тоологдох Гаанжуур, Даанжуур хөлгөн судар байлаа. Харин Өрнийн утга зохиолыг 1920-иод оноос идэвхтэй орчуулж эхэлсэн ба 1950-иад оноос НҮБ-д элсэх, ард түмнээ соён гэгээрүүлэх зорилтын хүрээнд дэлхийн уран зохиолын орчуулгыг Төр засгаас онцгой анхаарч, шинэ залуу орчуулагчдыг бэлтгэх, орчуулгыг дэмжих бодлогыг идэвхтэй хэрэгжүүлсэн байдаг. Ингээд 1960-аад оноос дэлхий дахины оюун сэтгэлгээтэй тодорхой зааг хязгаарын дотор ч гэсэн өргөнөөр танилцах боломж үүд хаалга нээгдэж, орчуулагчдын бүхэл бүтэн арми бий болж, мэргэжлийн байгууллага бэхжин, хэдэн мянган зохиол бүтээл шил даран орчуулагдсан байна. Энэ цаг үед Монгол үндэстэн бүх нийтээрээ бичиг үсэгтэн болж, дэлхийг гайхуулж байсан билээ.

Сумын номын сан гэж бүх сумдад байлаа, хэдэн мянган номтой. Бас сургуулийн номын сан гэж бүх сургуулиудад байлаа, мөн л хэдэн мянган номтой. Мөн сум бүхэнд байдаг дэлгүүрт их бага ямар нэгэн хэмжээгээр номын лангуу байдаг байлаа. Сум бүхний Худалдаа бэлтгэлийн ангид нэг том агуулах дүүрэн ном байдаг байв. Аймаг бүхэнд номын бие даасан дэлгүүр, хотод ч нэр бүхий хэдэн том дэлгүүр байдаг байлаа. Зарим хүмүүс үүнийг үгүйсгэдэг л юм. "Тийм юм байгаагүй" гээд л... Тэр цаг үед тэр их ном руу шагайж ч хардаггүй, номоос хол хөндий харанхуй явсныгаа цаг үе рүүгээ чихэж, харанхуй даржингаар нь дуудах нь бий... Гэхдээ баримт бол баримт, амьд гэрчүүд үхэж үрэгдэх яагаа ч үгүй, хаа сайгүй бий... Ер хүн мэдэхгүй юмныхаа дайсан гэдэг, үнэн ажгуу...

Тэгээд өнөөдөр залуус их л эргэлзэнгүй асуудаг юм..
"

Тийм их ном, зохиол орчуулж, хэвлүүлж байсан юм бол тэгээд өнөөдөр тэр бүхэн чинь хаана байна вэ?"

гэж...

1990-ээд оны их халуурлын үеэр хөдөө орон нутгийн тэр их номыг машин машинаар нь, 8 тонн ачдаг хулхи ногоон хэмээх том чиргүүл дүүртэл нь ачаад Хятадын хил рүү зүглэдэг байв. Бас хот суурингийн номыг вагон вагоноор нь ачаад мөн л Хятад руу зөөчихсөн юм. Яах гэж вэ гэж үү? Өнгөц харахад ашиг орлого олох гэж, өөрөөр хэлбэл тэдгээр номыг цаасны хог хаягдал болгон хэдэн юанаар өгсөн, мэдээж хэрэг хаягдал цаасны үнээр л өгч таарна.  Цааш ухаж харвал хуучин нийгмийг үзэл суртал, оюун санаа, үнэт зүйлийнх нь хувьд бүгдийг нь хуу устгах гэсэн хэт туйлширсан барууны үзэл баримтлалын үр дүн байлаа.

Мэдээжийн хэрэг, тэр цаг үеийнхээ үзэл суртлын илэрхийлэл болсон, онцын ач холбогдолгүй ном тодорхой хувийг нь эзэлж байсан, бүр огт хэрэггүй номууд ч их байсан. Тэднийг устгах, хаягдал цаас болгоход болохгүй юм үгүй. Гэвч нөгөө "Бясаанаасаа салах гээд байшингаа шатаачихдаг" хөөрхий гэнэн тэнэг хятад тариачингийн үлгэр шиг хэдэн үзэл суртал, дүрэм журам, тайлан бланс бүхий номуудыг устгах гээд хэдэн үеийн, түүний дотор үндэснийхээ орчуулагчдын Их Нацагдорж, Ж.Цэвээн, Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн, Ч.Дашцэрэн, Ш.Очирбат, П.Чойжил, Ч.Чимид, Л.Содов, А.Амар, Пүрэвбаатар, Ц.Хасбаатар зэрэг алтан үеийнхний нөр хөдөлмөр, авьяас шингэсэн, хүн төрөлхтний оюуны сор манлай болсон О.Хенри, Марк Твен, Шервуд Андерсен, Барьтолд Брехт, Х.Андерсен, Ф.Достоевский, Е.Евтушенко, С.Есенин, М.Ю.Лерментов, А.Навой, Л.Толстой, И.Тургенев, А.Фет, А.Блок, Ж.Боккачо, А.Данте, Ж.Родари, Альфонс Доде, Ги де Мопассан, В.Хюго, Бальзак, Ж.Санд, А.Дюма, Ф.Мориак, Э.Золья, Б.Чанд, Р.Таагүр, А.Линдгрен, И.Андрич, К.Оэ гэх мэт аваргуудын бүтээлүүд, дэлхийн 140 гаруй улс орнуудын ардын үлгэр домог, гэх мэтмаш олон үнэ цэнэтэй ном, бүтээлээ хог болгоод Хятад руу ачуулж, оронд нь 00-ын цаас худалдаж авсан билээ.

Манж нар Монголыг дарангуйлсныхаа дараа айл өрхүүдээр явж, монгол түмний баатарлаг түүхийг магтан дуулсан ном судрыг хуу хаман шатааж, оронд ньхүлцэнгүй номхоныг номлосон бурхны шашны судар ном тарааж байсан гэдэг. Түүнээс өмнө Хятадууд Минь гүрний эхэн үед нэг бус удаа зэр зэвсэг хангинуулан монгол нутагт довтлон ирэхдээ Монгол үндэсний соёл, түүний дотор ном бүтээлийг маш хомхойгоор эрж олж, устган шатаасан бөгөөдтэрхүү соёлын геноцитэд Хархорины номын сан ч өртөж, бүтэн хоёр сарын турш шатсан гэдэг.

1920-иод онд, хэт хувьсгалчирхаг, улайрсан фанатууд, хуучин цагийн бичиг соёл руу яг л тэр харийн хятад шиг дайрч, айл өрхүүдээр явж, нэгжин шатааж байв. Ихэнхдээ бурхны шашны судар номууд тэр устгалд өртсөн. Гэвч Ц.Дамдинсүрэн гэх мэтийн мэргэдийн хичээл зүтгэлээр тодорхой хувь нь үлдэж хоцорсон бөгөөд өнөөдөр УТНС-гийн фондод хэдэн саяар тоологдох хуучин төвд судар хадгалаасай бий гэдэг.  Харин тэр харамсалтай түүхийг их бага ямар нэгэн хэмжээгээр давтсан явдал бидний үеийнхний нүдэн дээр тун саяхан болсон сон.

Нэг тиймэрхүү л юм болсон юм даа...
.
Ашигласан ном:  "БНМАУ-д хэвлэгдсэн Гадаадын уранзохиолын ном зүй: 1981-1984" ШУА, УННС
Зураг: Шууданч Хишигт... 1980-аад оны сүүлч...