Татвар нь түүхэн хөгжлийнхөө явцад улс орны санхүүгийн хүчирхэг хэрэгсэл, тусгаар тогтнолын бүрэн эрхт баталгааг хангах гол асуудал болж байсныг түүхийн үйл явц гэрчилдэг билээ.

Татварын эрх зүйн түүхэн хөгжлийг авч үзвэл

эртний үе буюу МЭӨ XVIII зууны үед Хаммурапи хаан 282 зүйл бүхий татварын хууль анх гаргаж, түүнээс улбаалан Манугийн хууль, 12 хүснэгтийн хууль, Октавиан Август хааны үеийн Трибут хэмээх татварын хууль

зэрэг татварын хэм хэмжээг зохицуулсан анхны эрх зүйн актууд батлагдаж байжээ. Тухайлбал; Эртний Ромын онцлог нь татвар ногдуулалтын хүрээний объектыг өргөжүүлж чадсан төдийгүй боолууд оршин суугчдын эрхгүй зөвхөн мал амьтанд тооцогдож амьд эд зүйлд үнэлэгддэг байсан нь ихээхэн анхаарал татдаг. Мөн татвар ногдуулах объект нь газар эзэмшигчид, гар урчуудын чөлөөт хөдөлмөрийн үр дүн болж чадсан нь гайхалтай. Түүнчлэн бүх нийтийн мөнгөн татвар ногдуулах “Трибут” хэмээх нэртэй татварын шинэчлэл хийж төвлөрсөн буюу хааны алба, орон нутгийн буюу язгуур сурвалжтануудын татвар гэсэн төрлүүдийг бий болгож байсан зэргээс үзвэл татварыг эртний грекээс үүсэлтэй гэж хэлж болно. Улмаар дундад зууны сүүлчээр Герман, Италид ядуу хүмүүс тоо толгойн татвар, баян чинээлэг иргэдэд хөрөнгийн татвар ногдуулах замаар хөгжих болжээ.

Татвар нь түүхэн хөгжлийнхөө явцад системгүй, зохион байгуулалтгүй хураагдаж байснаас гадна татварыг зуучлагч цуглуулж, улмаар татварын албад бий болж, XVII зуунаас татварын систем бүрэлдэн бий болсноор XVIII зуун гэхэд татварын асуудал нь шинжлэх ухааны түвшинд системчлэгдэн гарч ирсэн юм.

Орчин үед татварын үйл ажиллагаа нь бүрэн системчилэгдсэн төдийгүй өөрийн гэсэн бие даасан албадтай, хууль эрх зүйн зохицуулалт нь үйл ажиллагаа тус бүрдээ хийгддэг болсон зэрэг нилээд дэвшингүй болж хөгжсөн. Гэсэн хэдий ч татвар ногдуулалтын механизмыг боловсронгуй болгох асуудал улс орон бүрт харилцан адилгүй маргаантай байсаар л байна.  

Ихэнх улс оронд татвар төлөх нь иргэдийнх нь үндсэн үүрэг байдаг. Иймд татвар төлөх тогтолцоо нь иргэн, хуулийн этгээдийн аль алиных нь үүрэг болон өргөжиж, улмаар төсвийн орлогын бүрдүүлэлтийн гол цөм болсоор байгаа нь гадаад орнуудын Үндсэн хуулинд тусгалаа олсон байдаг. Тухайлбал: Америк, Солонгос, Герман, Грек, Хятад, Англи, Орос, Монгол зэрэг орнуудын Үндсэн хуулинд “хуульд заасан нөхцөл журмын дагуу иргэн бүр татвар төлөх үүрэгтэй” гэж заасан. Мөн татварын хувь хэмжээг тухайн улсын эрх барих байгууллага тогтоохоор хуульчилсан нь ихээхэн онцлогтой.

Монгол улсын татварын өнөөгийн хөгжлийн үе шатыг авч үзвэл

төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн харилцаанд шилжиж эхэлсэн энэ үеэс татварын бодлогыг шинээр тодорхойлох шаардлага урган гарсан билээ. Монгол улсад 1990 он хүртэл албан татварын бие даасан эрх зүйн тогтолцоо байсангүй. Гэхдээ Улсын Их Хурлаас татварын багц хуулиудыг үе шаттайгаар 1992 оноос эхлэн батлан мөрдүүлснээр татварын шинэ төрлүүдийг бий болгож, татвар төлөгч гагцхүү хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу татвараа “өөрөө тодорхойлж, хуулиар тогтоосон хувь, хэмжээгээр төлөх” шинэ тогтолцоонд бүрэн шилжих болсон

Үүнээс хойш татварын эрх зүйн шинэчлэлийн бодлогын хүрээнд 5 дахь удаагийн өөрчлөлт Монгол улсад албан ёсоор хийгдээд байна.

Монгол улсын хувьд 1990 оноос эдийн засгийн нээлттэй бодлогыг хэрэгжүүлж эхэлсэн төдийгүй 1992 оны Үндсэн хуулиар “Монгол улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна” гэж зааснаас гадна олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого явуулахыг эрмэлзэх болсон. Үүний үр дүнд Монгол улс 1991 оноос анх удаа гадаадын орнуудтай татварын гэрээг олон улсын түвшинд батлан хэрэгжүүлэх ажлыг эхэлсэн төдийгүй өнөөгийн байдлаар 30 гаруй оронтой татварын гэрээг засгийн газрын түвшинд байгуулан хэрэгжүүлээд байна.

Түүнчлэн татварын шинэчлэлийн хүрээнд манай улс 2006 онд батлагдсан Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийн 19.9-д “Аж ахуйн нэгжийн гадаад улсад төлсөн албан татварт хөнгөлөлт үзүүлэхдээ орлого ба хөрөнгийн татварыг давхардуулж ногдуулахгүй байх, татвар төлөхөөс зайлсхийх явдлаас урьдчилан сэргийлэх тухай гэрээний дагуу шийдвэрлэнэ” гэснээр гадаад улсад орлого олж байгаа аж ахуй эрхэлж буй нэгж болгон үйл ажиллагаандаа дотоодын хуулийн нэгэн адил татварын гэрээг дагаж мөрдөхөөр хуульчилж өгсөн. Энэхүү татварын гэрээний арга нь олон улсын хэмжээнд хөрөнгө оруулалт, худалдааг чөлөөтэй болгох, урамшуулахад чиглэх зорилготой юм.

Гэвч сүүлийн жилүүдэд олон улсын харилцаа өргөжин тэлж, улс орнуудын хамтын ажиллагааны хүрээнд татвар төлөгчдийн тоо эрс нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор татварын хууль тогтоомж зөрчих, тайлангаа буруу гаргах, татвараа нуух оролдлого нэмэгдсээр байгаа бөгөөд татварын хяналт шалгалтаар нөхөн ногдуулсан татварын хэмжээ ч жил бүр өсөх хандлагатай болсон. Иймээс  татвар төлөх системийг боловсронгуй болгох зорилгоор татварын гэрээний аргыг улс орнууд түлхүү нэвтрүүлж хэрэгжүүлээд байна.

Татварын гэрээний хэрэгжилтийн механизмыг боловсронгуй болгох асуудал манай улсад ч тулгарсаар байна. Тухайлбал: албан ёсоор хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа татварын гэрээний хувьд Чех улсын гэрээг шинэчлэх шаардлагатай төдийгүй Бельги улсын татварын гэрээний татвар ногдуулалтын асуудал зэргээс гадна Улсын Их Хурлаас Кувейт, Арабын Нэгдсэн Эмират улс, Люксембургийн вант улс, Нидерландын вант улсын татварын гэрээг хүчингүй болгосон тухай шийдвэр гаргасан зэрэг асуудлуудыг дурьдах нь зүйтэй юм. Энэ нь Монгол улсын хувьд ч ялгаагүй төр оршин тогтнож, хөгжил дэвшлийн үе шат өөрчлөгдөн шинэчлэгдэх тусам татварын бодлого улам боловсронгуй болох шаардлага тулгарсаар байгаагийн нэгэн нотолгоо юм. Цаашид ч олон улсын түвшинд татварын бодлогын шинэчлэлийг явуулах алхам улам бүр үгүйлэгдсээр байгаа билээ.

Дэлхийн улс орнууд даяарших тусам улс орны эдийн засгийн хөгжлийн бодлогын хүрээн дэх татварын асуудал улам бүр нарийн болсоор байна. Жишээлбэл: үндэстэн дамнасан корпорациудын хүрээнд үнэ шилжүүлэлтийн аргачлал, техникийг боловсронгуй болгох, СТОУС болон OECD-ийн журам, татварын гэрээ, дотоодын хууль тогтоомжийн хүрээнд холбоотой талуудын ойлголтыг нэг мөр болгох, татварын нөлөөллийн судалгаа болон судалгаа хөгжүүлэлтийн татварын орон зайг харгалзан үзэх, компанийн хөрөнгө шилжүүлэлт гэх мэт олон асуудлууд нээлттэй хэвээр байна.

Энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулахад барууны болоод хөгжингүй орнуудын татварын бодлогын туршлагаас суралцах, тэдэнтэй хөл нийлүүлэн алхах боломжийг бүрдүүлэх, шинэ залуу боловсон хүчин бэлтгэх ажлын хүрээнд татварын мэргэшсэн хуульчдыг сурган, дэмжих явдал юм.

Монгол улс олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд нээлттэй бодлогыг хэрэгжүүлэх алхамыг тууштай баримталж байгаа бөгөөд энэхүү арга хэмжээний хүрээнд шинэ үеийн залуучууд гадаадын орнуудын оюутнуудын нэгэн адил хүч үзэн суралцаж, чадварлаг боловсон хүчин болохын төлөө эрмэлзэн чармайсаар байна. Тэдний нэг нь ХБНГУ-ын тэргүүлэх хуулийн фирмийн шилдэг татварын хуульч, БНХАУ-ын Бээжин хотын China University of Political Science and law-иас олон улсын татварын эрх зүйч, ОХУ-ын Российский Университет Дружбы Народов /международное отношение/-иас тус тус хуульчид мэргэшин гарч Монгол улсын татварын эрх зүйн хөгжилд чухал боловсон хүчин болохоос гадна олон улсад нэр хүндтэй татварын мэргэшсэн хуульчид болон бэлтгэгдэх анхны алхам нээгдэж байгаад баяртай байна.

Тиймээс олон улсад татварын мэргэшсэн хуульчдыг бэлтгэх үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, татварын эрх зүйн шинэчлэлийг олон улсын жишигт нийцүүлэн хэрэгжүүлэх бодлогыг баримтлах зэрэг ажлыг төрийн зүгээс болон эрдэмтэн судлаачдын зүгээс зохион байгуулах шаардлагатай байгааг хэлэх нь зүйтэй болов уу.  

Бэлтгэсэн: Татварын хуульч С.Билгүүн, өмгөөлөгч О.Чулуунцэцэг