Өчигдөр "Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал" сэдвээр маш чухал онол практикийн бага хурал боллоо. Гадаад хэргийн сайд асан, одоогоор Стэнфордын их сургуульд судалгаа хийж байгаа Г.Занданшатар санаачлан, Фридрих Эбэртийн сан, Швейцарын хөгжлийн агентлаг зэрэг хэд хэдэн байгууллагууд хамтран зохион байгуулсан. Стэнфорд, Женев, Заарланд зэрэг нэр хүндтэй их сургуулиудын профессорууд ирж, Ардчиллын онол, үндсэн хууль зэрэг сайхан сайхан сэдвүүдээр илтгэл тавьлаа. Илтгэлүүдийн агуулга, чанарын түвшингийн хувьд ярих юм байхгүй, маш өндөр түвшинд байсан. Зохион байгуулагчиддаа талархая.

Гадны профессоруудын илтгэлүүд дийлэнхи нь онол, олон улсын туршлага болон өөр өөрсдийн судалгааны чиглэлээр байсан хэдий ч Монголынхоо нөхцөл байдлыг толин дахь тусгалаа харж байгаа мэт тольдож болохоор байв. Монголчууд бид ардчиллыг ямар ч онолгүй, бусдыг даган дуурайж хийсэн маань улам ч гарах гарцгүйгээр илчлэгдэх мэт болсныг энд цохон хэлмээр байна.

Үүний баталгаа болгож зөвхөн хурлын сэдвийг л тогтож харахад хангаллтай аж. “Үндсэн хууль ба зөвшилцлийн ардчилал”. Үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах эсвэл Үндсэн хуулийг шинэчлэх хоёрын аль нь вэ? Заалнаас ч мөн энэ асуултыг тавьж байсан ч хариулт тодорхойгүй байсаар хурал өндөрлөсөн. Хариулт яг аль нь вэ гэдгийг сонсогчийн хувьд үнэндээ тодорхой ойлгоогүй хэвээр гарч ирэв.   Зөвшилцлийн ардчилал гэсэн нэр томьёог Стэнфордын их сургуулийн профессор, философийн доктор, улс төрийн ухааны доктор Фишкиний "Deliberative Democracy" сэдэвтэй илтгэлээс санаа авч хурлынхаа нэрэнд оруулсан бололтой. Гэтэл түүний илтгэлийг сонсоход энэхүү ойлголт нь зөвхөн зөвшилцлийн тухай биш харин олон нийтэд үнэн зөв мэдээллийг хүргэж, өөрийн үнэт зүйл, бодит хэрэгцээгээ танин мэдэх, цаашилбал өөрийн толгойгоор бие дааж бодох нөхцлийг бүрдүүлэх, оновчтой шийдвэр гаргалтад татан оролцуулах тухай маш чухал онолын концепц байлаа. Зөвшилцөх буюу харилцан зөвших гэхээсээ харин ч харилцан шүүн хэлэлцэх, нягталж засах талдаа агуулгатай байв. Зөв орчуулж, зөв ойлгож чадсан бол яг л өнөөгийн бидний дүр төрх болох жинхэнэ анти- ардчилал хэв шинжүүдтэй хэрхэн тэмцэх, засч залруулах тухай маш чухал шийдэл гарц байсан  уг нь. Хувиа борлуулж, довоо шарлуулаад явахыг “rational ignorance”, аливаа асуудлын мөн чанар, цаад логикийг нь огт ойлгоогүй байж нэг л их “өөр өнцгөөс харсан өөрийн гэсэн фантом үзэл бодолтонгууд” мэдэмхийрэгчид буюу “phantom opinion”, фейсбүүк твиттерт өөрийн гэсэн ижлүүдээрээ хүрээлэл үүсгэн тэрхүү хиймэл ертөнцдөө “лайк”-аар тэжээгдэн амьдрагчид гээд өнөөдөр бидэнд яг тулгамдаад байгаа асуудлуудыг маань хөндсөн тун сайн илтгэл байв, уг нь. Би яагаад дахин дахин уг нь гэж хэлээд байна вэ гэвэл түүний илтгэлийг нэрнээс нь авахуулаад буруу орчуулсан тул сонсогчид  тэр чухал санаануудыг сайн ойлгоогүй нь илтгэлийн дараа тавьж байгаа асуултуудаас тод харагдсан, харамсмаар.

Хэдэн жилийн өмнө Молор-Эрдэнэ доктор нэг нийтлэлдээ "Боловсролгүй Ардчилал" гэж бичсэн байсныг нэхэн санах зуур харамсаж, бас ичиж суулаа. Үнэхээр ч бид 90 онд хийсэн Ардчилсан гэх тодотголтой “хувьсгал”ынхаа тодотголыг одоо болтол ойлгоогүй нь энэ хурлын нэрнээс нь эхлээд, мөн тавигдсан асуултуудаас тодорхой харагдсан хэрэг. Уригдаж ирсэн тэр профессоруудын илтгэлд дахин дахин давтагдаж байсан санаа бол ардчилалд боловсролд хэрэгтэй, ялангуяа улс төрчид, эрх мэдэлтнүүд өөрсдөө Ардчиллын тухай онолын зохих мэдлэгтэй, хэрэгжүүлэх чин эрмэлзэлтэй байх хэрэгтэй гэсэн шаардлага байлаа.

Ингээд хурлын төгсгөлд асуултууддаа хариулт олох биш улам ч олон асуулттай гарч ирлээ. Монголчууд бид 25 жилийн өмнө хийсэн хувьсгалынхаа тодотголоо хэзээ ойлгох вэ? Эсвэл тодотголоо авч хаях юм уу? Ойлгохгүй байгаа зүйлээ хаяг болгож хадаад улам төөрөлдөхийн нэмэр бус уу?